به مناسبت روز جهانی حفاظت از لایه “ازن”؛

این روز جهانی شاید در مقایسه با بسیاری از رویدادهای بین‌المللی تاریخچه چندان طولانی نداشته باشد، ماجرا به سال ۱۹۹۴ برمی‌گردد که در آن سال کشورهای عضو مجمع عمومی سازمان ملل به این نتیجه رسیدند یا پذیرفتند که روزی را برای حفاظت از این لایه عزیز ظریف نامگذاری کنند، پس روز ۱۶ سپتامبر(برابر با ۲۵ شهریور) به عنوان روز جهانی حفاظت از لایه ازن نام گرفت.

لایه ازن که نباشد، زندگی هم نخواهد بود. این هشدار را تقریبا تمامی مردمان زمین شنیده‌اند و می‌دانند و این آگاهی همگانی تازه از زمانی آغاز شد که هشدارهایی در خصوص تخریب این لایه مهم بر سر زبان ها افتاد، آنموقع بود که تازه با این مهمترین لایه حیات آشنا شدیم.

در حال حاضر این لایه آسیب دیده است و سلامت زمین و زیست‌مندانش مورد تهدید قرار گرفته، تهدیدی که خودمان برای خودمان رقم زدیم و همین مسئله اهمیت حفاظت از ازن را برایمان چند برابر کرده است.

دکتر حسین ظهوری دستیار تحقیقاتی دانشگاه سایمون فریز کانادا به همین مناسبت در گفت‌وگویی با خبرنگار ایسنا، منطقه مرکزی، لایه ازن را حافظ حیات در سطح زمین دانست و بر حفاظت از لایه ازن به عنوان سپر دفاعی و حفاظتی زمین در برابر اشعه فرابنفش خورشید به عنوان عامل بسیاری از بیماری‌ها و سرطان‌ها تاکید کرد.

وی افزود: لایه یا سپر ازن یک ناحیه از استراتسفر اطراف جو زمین است که ارتفاع آن تا سطح زمین بین ۲۰ تا ۳۰ کیلومتر متفاوت است.

ظهوری با اشاره به اینکه در این ناحیه میزان زیادی از مولکول ازن تجمیع شده است، اظهار کرد: برخلاف برخی تصورات ضخامت این لایه چیزی در حدود سه میلی‌متر است و با توجه به فصول سال و جغرافیا ضخامت آن نیز متفاوت می‌شود.

دستیار تحقیقاتی دانشگاه سایمون فریز کانادا با بیان اینکه اثربخشی لایه ازن بر جذب حداکثری اشعه فرابنفش خورشید و جلوگیری از رسیدن آن به سطح زمین تاکید دارد، گفت: این لایه بین ۹۵ تا ۹۹ درصد اشعه فرابنفش خورشید را جذب می‌کند که این امر در حفظ حیات بر روی زمین اثرگذاری بالایی دارد، چراکه رسیدن این اشعه به سطح زمین باعث بروز انواع بیماری‌ها و سرطان‌ها در انسان می‌شود و در واقع این لایه ادامه زندگی بر روی کره زمین را میسر می‌کند.

وی تصریح کرد: ۱۰ درصد از مولکول ازن در لایه پروپوسفر زمین وجود دارد که برخلاف تصورات معمول این میزان ازن سمی و آلاینده است، اما بخش اعظم ازن که در لایه ازن و استراتسفر وجود دارد، قابلیت حفاظتی دارد.

مدیر کارگروه آموزش برنامه محیط زیست سازمان ملل با تاکید بر اینکه تخریب این لایه خطرات بسیاری را برای حیات زمین و انسان به همراه دارد، گفت: اصلی‌ترین عامل تخریب لایه ازن ترکیبات CFC ها و کاهش مولکول ازن در لایه ازن موجود در استراتسفر است، CFC ها م تشکل از سه اتم کلر، یک اتم فلوئور و یک اتم کربن بوده کاربرد صنعتی، تجاری و خانگی دارند و در انواع سردکننده‌ها موجود هستند.

وی بیان کرد: این ترکیبات به دلیل قیمت ارزان بازار جهانی را فراگرفتند و وجود دو عنصر کلر و بُرم این ترکیبات را پایدار و از بین‌نرفتنی کرده است که با رسیدن به لایه ازن آثار تخریبی خود را بر جای می‌گذارند.

ظهوری، هالوکربن‌ها را از دیگر مواد تخریب‌کننده لایه ازن عنوان کرد و افزود: این ترکیبات در وسایل نقلیه هوایی، حلال‌ها، کپسول‌های آتش‌نشانی، افشانه‌ها، یخچال و فریزر و … کاربرد دارند و آثار تخریبی به جای می‌گذارند، اما امروزه به دلیل اهمیت حفاظت از این لایه در برخی از اسپری‌ها شاهد درج عنوان دوستدار ازن هستیم که حاکی از عدم استفاده از هالوکربن‌ها در ساخت این مواد است.

وی با تاکید بر اینکه تحقیقات دانشمندان حاکی از نازک‌تر شدن و تخریب هرساله لایه ازن است، تصریح کرد: بیشترین میزان تخریب در منطقه قطب جنوب حادث شده به طوری که سوراخ معروف لایه ازن در این منطقه ایجاد شده است. البته در سال‌های اخیر اخبار خرسندکننده‌ای مبنی بر ترمیم این لایه به گوش می‌رسد که حاصل منع استفاده از انواع CFC ها و مواد تخریب‌کننده این لایه است و نشان از بهبود وضعیت این لایه دارد.

این متخصص تنوع زیستی اظهار کرد: تخریب لایه ازن مسیر تابش مستقیم پرتوهای فرابنفش خورشید به سطح زمین را باز می‌کند که این امر آثار مخرب فراوانی را به همراه دارد و انواع بیماری‌ها همچون سرطان پوست، آب مروارید، تحریک و تخریب سیستم ایمنی بدن، توقف رشد گیاهان و آثار نامطلوب بر روی جانوران را منجر می‌شود.

وی گفت: حیات بر روی زمین وابسته به لایه ازن است چراکه پس از برخورد اشعه‌های فرابنفش خورشید به این لایه، مولکول ازن شکسته و اکسیژن تولید می‌شود و اشعه فرابنفش را به مادون قرمز تبدیل می‌کند که برای زمین مفید است.

ظهوری با اشاره به تعهدات بین‌المللی در امر حفاظت از این لایه عنوان کرد: در امر حفاظت از لایه ازن سازمان ملل توافق‌نامه‌ای به نام پروتکل مونترال تدوین کرد که در این توافق‌نامه تولید، فروش و استفاده CFC ها ممنوع شده است، همچنین پس از این توافق‌نامه اتحادیه اروپا نیز توافق‌نامه دیگری به مونترال افزود که علاوه بر ممنوعیت استفاده از CFC ها ترکیبات دیگری همچون HCFC ها جایگزین آنها شدند.

وی اضافه کرد: HCFC ها جایگزین CFC ها در تولید یخچال‌ها شده‌اند چراکه وجود ئیدروژن در فرمول جدید، آسیب کمتری به مولکول‌های ازن وارد می‌کند در نتیجه تخریب لایه ازن کمتر می‌شود، البته برخی تصورات گرمایش زمین را نیز عاملی در جهت تخریب و از بین رفتن لایه ازن می‌دانند، اما با وجود اینکه گرمایش و از دست رفتن لایه ازن از مشکلات مبتلابه کره زمین است، اما گرمایش حاصل اسراف در گازهای گلخانه‌ای است که با آثار تخریبی ترکیبات CFC ها متفاوت است.

دستیار تحقیقاتی دانشگاه سایمون فریز کانادا با بیان اینکه ایران عضو و متعهد به پروتکل مونترال است، میزان سوراخ لایه اوزون در قطب جنوب در سال ۲۰۱۶ را ۲۳ میلیون کیلومتر مربع عنوان کرد.