از پدیده مگامال ،آسیب های شهری چه می دانیم ؟

یک عضو هیات علمی دانشگاه، مگامال‌ها را پدیده نوظهور شهری دانست و گفت: استراتژی‌های طب سوزنی و یا ایمپلتی می‌تواند در برخورد با اثرات این پدیده‌های نوظهور شهری موثر باشد.

به گزارش سیده آمل مجتبی رفیعیان در گفت‌وگو یی با بیان اینکه مگامال‌ها، زندگی و تفریحات شبانه، اتوبان‌ها و ….جریان‌های نوظهور و نوپدیداری در شهر بوده که به تازگی در قالب الگوهای نوینی (از بعد میزان اثر ،مقیاس کارکردی ، حجم سرمایه گذاری و ارزش های معماری و فن آوری ) ظهور پیدا کرده و در نظام شهری در حال تجربه آن هستیم، گفت: متاسفانه این‌ها پدیده‌هایی هستند که علی رغم وجود تجارب گسترده جهانی، بعد از ایجاد، به دنبال آسیب‌شناسی آن رفته و به ابعاد مختلف آن توجه می‌کنیم.

وی ادامه داد: اگر سیاستی را خواسته‌ یا ناخواسته پیش گرفته و به تبع آن جریانی در نظام شهری ما شکل گیرد ، بهتر است قبل از تبدیل شدن مساله به چالش و در نهایت بحران، درک درستی از ابعاد، موقعیت، چیستی و ویژگی‌های حاکم بر آن موضوع داشته باشیم تا ضمن کاستن از عوارض منفی، به عواید ناشی از آن افزود شود. در حقیقت این نگرش عمومی، بایستی در تمام  زمینه‌ها به وقوع بپیوندد.

این استاد دانشگاه با ذکر مثالی عنوان کرد: در بحث فضاهای زیر زمینی و طرازهای منفی، غربی‌ها زودتر از ما وارد عمل شدند و  سریعتر به آسیب‌ها و عوارض منفی ناشی از آن و همچنین سازوکارهای مدیریت صحیح وهدایت پایدار آن رسیدند این در حالی است که در حال  حاضر موضوع فضاهای زیر سطحی نیز به شکلی فراگیر در کشور ما در حال جریان است اما هنوز قالب‌های مشخصی، به ویژه در زمینه سیاست گذاری های ملی واسناد هدایت کننده، برای برخورد با آن مشخص نشده است.

احداث مگامال‌ها منجر به تغییر  خوانش فضا و تغییر نقشه اقتصادی شهر شده است

عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس اضافه کرد: نمی‌توان این واقعیت را نادیده گرفت که احداث مگامال‌ ها در سطح  مناطق شهری منجر به تغییرالگوی  ارزش آفرینی شهری، تغییر خوانش فضا ،تغییر نقشه اقتصاد فضای شهری و حتی تغییر الگوی جرم و جنایت و امنیت شهری شده است. البته طیف بسیار گسترده ای از اثرات متنوع و متفاوت حاصل از مگامال ها را می توان رصد کرد که جنبه های کالبدی وغیر کالبدی دارند .در حقیقت بسیاری از این مسائل به سبب تولید و باز تولید فضا به واسطه احداث مگامال ها اتفاق می افتد و این تولید و بازتولید فضا بی تردید مناسبات جدیدی را هم در شهرهای  ایران حاکم کرده وخواهد کرد.

 این کارشناس مسائل شهری  با بیان اینکه مگامال‌ها سابقه بسیار طولانی دارند اما مگامال‌های تجاری اندکی متاخرترند، گفت:در مفاهیم شهرسازی هنگامی که صحبت ازپروژه‌های بزرگ می شود در حقیقت منظور نسلی از پروژه‌های با حجمهای بسیار بزرگ سازه‌ای و مالی‌ است که از منظر مهندسی، اقتصادی و کالبدی نیز از اندازه‌های متعارف ونرمال شهری بسیار بالاترند. به همین دلیل این پروژه‌ها نیازمند سرمایه گذاری بسیار ،استفاده از ابزارها وفن آوری‌های نوین مهندسی و الگوهای جدید ساخت برای اجرا بوده و ممکن است از تکنیک‌های معمول شهری بسیار بالاتر باشند. ضمن اینکه در موارد متعددی قرار است این پروژه‌ها نماد و الگویی از یک فعالیت ، نگرش و ارزش آفرینی جدید در شهرها  وحتی ایجاد برندهای رقابتی شهری نیز محسوب شوند.

رفیعیان در ادامه یادآور شد: تاریخ ابر پروژه‌ها به قرن بیستم و اوج آنها نیز  به بعد از جنگ جهانی دوم بازمی‌گردد.در حقیقت در دهه۱۹۶۰ تا ۱۹۷۰میلادی  پروژه‌های “پر طمطراق” قدرت بسیاری پیدا کردند و مقیاس های فرا متعارف به نوعی عرصه جدیدی برای جذب سرمایه و نیروهای توسعه گر شهری شد. بخشی از پروژه‌های عظیم مقیاس، به پروژه‌های تجاری یا مجتمع های تجاری(مگامال‌ها) معطوف شد که همین امر مراکز خرید جدید را بر اندیشه نوین تجاری سازی اقتصاد جدید شهری پایه گذاری کرد.

رشد مگامال‌ها نتیجه رانت تجاری از فضا

وی با بیان اینکه معمولا در پس هر یک از این ابر پروژها ایدئولوژی های سیاسی نیز وجود دارد و این ایدئولوژی در حقیقت قالب فکری آن را مهیا می سازد، اظهار کرد: تفکر مگامال ها مشخصا در بستر اندیشه نئولیبرالیسم ، نوسرمایه‌داری یا سرمایه‌داری جدید با تمایل مضاعف به افزایش سود یا رانت فضا  رشد کرد این مفهوم بدین معناست که  نیروی هدایت گر این جریان، از طریق تجاری سازی مناسبات حاکم بر فضا در درون اندیشه سیاسی معطوف به خود  رشد کرد. بنابراین پشثوانه نظری ابر پروژه‌ها، اندیشه سود ، برتری سود و ایجاد رانت تجاری از فضا به هر قیمتی بوده که در پس آن سبک خاصی از الگوهای رفتاری ومصرفی دنیای سرمایه‌داری فرصت جدیدی برای تسلط بیشتر بر بازار و افزایش سرمایه متمرکز در فضاهای منتخب ، پیدا می کند.

رییس دانشکده هنر ومعماری دانشگاه تربیت مدرس با بیان اینکه الگوی پروژه های عظیم در دنیا  با الگوی  بکار گرفته شده در ایران متفاوت است اظهار کرد: فضاهای تجاری ما معمولا کوچک مقیاس، محله گرا و راسته محور هستند و اندازه آنها به گونه ای است که انسان گریز نبوده وبه  انسان گرایی نیز توجه زیادی می‌کند .ضمن اینکه مناسبات چهره به چهره با مخاطب ایجاد کرده و قشر خاصی را هدف نمی گیرد .

به گفته وی تجربه غرب از مال ها تحت تاثیر نهضت های فکری حاکم بر جامعه بوده است به طور مثال الگوی تسلط  منطقه بندی، عملکردگرایی و نهضت شهرسازی دهه ۱۹۶۰ تا ۱۹۷۰ میلادی تلاشش بر این بود تا برپایه زیرساخت‌های پیشرفته و تجمع فعالیت‌های گسترده سودی به دست آورد که البته با افول  هم روبه رو شد.اما اتفاقی که در ایران در خصوص این پروژه های بزرگ افتاد تحت تاثیر نهضت های معاصر بود. در حقیقت نهضت های معاصر مدل جدید توسعه شهری هستند که در دهه ۹۰ میلادی به بعد در دنیا رواج یافت.

رفیعیان ادامه داد: در دهه ۹۰ میلادی جهانی شدن ، اشاعه و گسترده سازی بازارهای مصرف، پارادایم غالب در تمام دنیا بود. بنابراین زنجیره مگامال‌ها در نسل فعلی بخشی از زنجیره نظام سرمایه‌داری جهانی هم تعریف می شود.در حقیقت  “مال ها” نمایندگانی از برندها ، مارک ها و فروش انبوه هستند که نوع خاصی از مصرف گرایی را به نظام شهری می دهند. قاعدتا بسیاری از خصیصه‌هایی  غالب  بر فضاهای تجاری نظام سنتی در گذشته را نمی توان در مال های امروزی دید.

تاریخچه مگامال‌ها یا مجتمع‌های تجاری چند منظوره

وی بیان کرد: بعد از جنگ جهانی دوم شهرها با رکود ، بیکاری و خرابی بعد از جنگ رو به رو شدند وهمین امر باعث شد تا مدل های جدیدی برای توسعه و سیاست‌گذاری شهری در دستور کار قرار گیرد.بخشی از نیروهای محرک این مدل جدید توسعه شهری بر پایه محرک‌هایی بود که ابرپروژه‌ها تحمیل و نوع خاصی از نظام اقتصادی را نیز دنبال می کردند به عبارت دیگر تصور می کنم رواج مجتمع‌های بزرگ در دنیا، بستر فرهنگی ، سیاسی و اقتصادی را در بعد از  جنگ جهانی دوم بدست آورد و منجر به ایجاد زمینه بیشتر برای رواج این پروژه ها شد همچنین تمرکز و انباشت سرمایه نیز راه را برای این موضوع هموار کرد.

این استاد دانشگاه ادامه داد:در دهه ۱۹۶۰ تا ۱۹۷۰ میلادی پروژه‌های بزرگ مقیاس  به اوج خود رسیدند و مال ها نیز از دل این پروژه ها بیرون آمدند هرچند که ایدئولوژی  حمایت گر آن ر انیز نباید نادیده گرفت. اما این روند از نیمه دوم دهه ۷۰ میلادی کاهش یافت به طوری که در دهه ۸۰ میلادی پارادایم های غالب، مباحثی چون پایداری، فقر، غنا و محله گرایی شد و در این دوران تفکر پروژه های بزرگ مقیاس رو به افول گذاشت.در دهه ۹۰ میلادی نیز موج متفاوتی از مجتمع‌های تجاری در قالب زنجیره سرمایه‌داری جهانی به ویژه در اندیشه جهانی شدن وجهانی سازی به وجود آمد. به عبارت دیگر سرمایه از درون مرزهای بسته به سمت دنیا حرکت می‌کند و بازارهای جدیدی به دست‌ می‌آورد.

به گفته وی، امروزه فلسفه اولیه مگامال ها مطرح نیست بلکه نسل به نسل فلسفه آن متفاوت شده است و امروزه در نسل سوم آن چیزی که در کشورهای غیر سرمایه ‌داری شاهد هستیم ادامه زنجیره تجاری سازی فضا است که مناسبات سرمایه‌داری را در شکل جدید در داخل  شهرها دنبال می کند.

عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس با اشاره به اینکه مدیران و حکومت‌های محلی نیز از این ابزار به عنوان یک ابزار رهایی بخش و توسعه‌ای استفاده کردند، اظهار کرد: مبارزه با فرسودگی بافت ها، درآمدهای پایین ، جریان اعیانی سازی را از طریق ابر پروژه‌ها جلو بردند.یعنی مگامال‌ها نه تنها ابزار اقتصادی تلقی شدند بلکه به عنوان  ابزار توسعه‌ای نیز برای حرکت‌ دادن به نظام شهری مورد استفاده قرار گرفتند.

وی ادامه داد: هر چند آمار دقیقی در اختیار نیست و با توجه به تعاریف و نوع عملکرد مجتمع های تجاری و بر اساس آمار عمومی قابل دسترس  در حال حاضر  گفته می‌شود بین ۳۰۰ تا  بیش از ۱۰۰۰ مگامال در سطح کشور وجود دارند که مشخصا در کلانشهرهای کشور ومراکز استانی قرار گرفته اند، اما در کشور ما در دهه ۵۰ شمسی با انفجار مالی از طریق درآمد نفتی ، تجاری سازی فضا از طریق مجتمع‌های بزرگ مقیاس و زنجیره‌ای در کشور باب شد  در دهه ۶۰ شمسی اما این روند با افول رو به رو شد و در دهه ۷۰ نیز  شکل جدیدی از مجتمع‌های تجاری  برای کسب درآمد مورد استفاده قرار گرفت.

این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: آن چیزی که امروزه تحت عنوان مگامال در سطح شهری مشاهده می کنیم  در نیمه دوم دهه ۷۰  شمسی بسیار قدرت گرفت.در این میان نیاز شهرداری به کسب درآمد و توجه به لوکس گرایی در فضای سیاسی جامعه نیز تسریع کننده این جریان بود و با ورود مارک ها و برخی کالاها در کشور نیاز به مکان های فاخر نیز شدت گرفت.

رفیعیان اضافه کرد: در این شرایط نیاز به مکان هایی با اختلاط کاربری اهمیت فراونی یافت تا جایی وجود داشته باشد که به  زندگی عصر و شبانه  توجه کند،فودکورت و هایپرمارکت درخود جای دهد و مراکز تفریحی و فرهنگی را نیز دارا باشد .به همین سبب گزینه مناسب برای این جریان مجتمع های تجاری یا مگامال ها بودند.اما این موضوع در شهرهای مختلف متفاوت بود  به طوری که در مشهد عامل اصلی افزایش مگامال‌ها توریست‌ها بودند.همین امر منجر به باز تولید هویت شهری و اجتماعی شده  و نوع خاصی از مناسبات فردی و اجتماعی را در قالب فضاهای تجاری به وجود می آورد.

به گفته این کارشناس شهری هدف مال سازان و سرمایه گذاران این بخش ایجاد  سکوهای تولید ثروت و سرمایه و به تبع آن حرکت قطار توسعه و نوسازی شهری در امتداد آن بود.در حقیقت اینکه بگوییم این پروژه ها ماهیتا مثبت است یا منفی بستگی به این دارد که از کدام منظر به آن نگاه کنیم. از منظر شهرسازی در بحث زیست پذیری،انسجام اجتماعی و محله گرایی و توسعه محلی تاثیرات منفی داشته است و منجر به ایجاد تضادمکانی و فقر فضایی شده است.

حرکت به سمت مدل‌های بومی و زمینه گرا

این استاد دانشگاه در ادامه بیان کرد: باید به سمت تولید مدل‌های بومی و زمینه‌گرا حرکت کرد و ملاحظات اجتماعی و اقتصادی و محیطی را در نظر داشت. کپی و برداشت از الگوی‌های حتی متعارف و معقولی که در بیرون از ایران جوابگو بوده ،ممکن است درجامعه ما تبدیل به بحران و چالش عظیمی شود. بنابراین توصیه می‌کنم که مدیران شهری تعاملی را با حوزه دانشگاهی برای آسیب‌شناسی این پدیده نوظهور داشته باشند و گفتمان‌های مشترک دانشگاهی و اجرایی در خصوص موضوعات نوظهور شهری که از جمله این موضوعات نوظهور بحث مگامال‌ها است،برگزار کنند.

رفیعیان در پایان صحبت‌هایش افزود: به عنوان یک استاد دانشگاه وبه عنوان مسئول دانشکده هنر و معماری دانشگاه تربیت مدرس،  آمادگی برگزاری نشست‌های مشترک در حوزه مسائل شهری با دستگاه‌های اجرایی را داریم و امیدوارم نظام مدیریت شهری این خرد و آگاهی را در زمینه مسائل شهری داشته باشد.