جغرافیا و حیات وحش

قله دماوند در مرکز رشته کوه البرز و در ناحیه موسوم به البرز مرکزی واقع شده است. رودخانه تینه در شمال، رودخانه هراز در جنوب و شرق و رودخانه لار در غرب این کوه واقع شده اند. رودخانه لار و دیوآسیاب در غرب و رود پنج او (پنج آب) در شرق کوه دماوند جاری است. دماوند به عنوان بلندترین قله مخروطی جهان با کمتر از سه هزار نفر صعودکننده خارجی، کم گذرترین قله مخروطی جهان به شمار می رود. این در حالی است که از رقیب آن یعنی فوجی یاما در ژاپن با ۳۷۷۶ متر ارتفاع، سالانه ۳۰۰ هزار گردشگر خارجی بازدید می کنند. دماوند دارای چشمه های آب گرم لاریجان، اسک و وانه است.

ارتفاع

دماوند را در رده دوازدهم بلندترین قله های دنیا از نظر ارتفاع نسبی قرار می دهد. پایگاه ملی داده های علوم زمین ایران و وبگاه رصدخانه زمین ناسا، ارتفاع ۵۶۷۰ متر و ۵۶۷۱ متر را نیز برای قله این کوه ذکر کرده اند.

آب و هوا

فشار هوا در قله دماوند نصف فشار هوا در سطح دریا است. کمینه دمای هوا در ارتفاعات دماوند تا ۶۰ درجه زیرصفر (در زمستان) و تا دو درجه زیر صفر (در تابستان) پایین می آید. میانگین بارندگی در ارتفاعات دماوند ۱۴۰۰ میلی متر در سال بوده و بارش در ارتفاعات معمولا به صورت برف است.

آبشار

در جبهه جنوبی کوه دماوند آبشاری یخ زده وجود دارد که در جهان منحصر به فرد است. بلندی آن ۷ متر و قطر آن ۳ متر است و یخ آن هیچ گاه ذوب نمی شود. در فصل تابستان، هر روز بر اثر تابش آفتاب در حدود ظهر و یک ساعت بعدازظهر، دمای هوا به بالای صفر می رسد و به دنبال آن آب بسیار کمی جاری می شود و در حدود ۴ بعدازظهر، دمای هوا به زیر صفر می رسد و یخ ذوب شده دوباره منجمد می شودد؛ به این ترتیب آبشاری یخی پدید می آید که همواره یخ زده است. در بالای این آبشار گودالی وجود دارد که در تمام طول سال پوشیده از برف است. آبشار یخی کوه دماوند با قرار داشتن در ارتفاع ۵۱۰۰ متری، از نظر ارتفاع از سطح دریا مرتفع ترین آبشار در خاورمیانه است.

یخچال ها

یخچال های طبیعی معروف کوه دماوند به شرح ذیل هستند:

• یخچال سیوله (جبهه شمالی)

• یخچال دوبی سل (جبهه شمالی)

• یخچال عروسک ها (جبهه شمالی)

• یخچال دره یخار (شمال شرقی)

• یخچال خورتاب سر

• یخچال شمال غربی

• یخچال غربی

پوشش جانوری

این منطقه به دلیل موقعیت ویژه آن که از شمال به جنگل و از جنوب به کوه های هم مرز کویر مشرف است، میزبان انواع مختلفی از جانوران است.

جانوران شکارچی چهارپا مثل روباه، شغال، سگ و گرگ در پیرامون دماوند پراکنده اند. این جانوران تا ارتفاع ۴۰۰۰ متری کوه دماوند هم دیده می شود. خرس ها هم در این منطقه زندگی می کنند، اما زیادتر در غرب و شمال دیده می شوند و از ارتفاعات بلند دوری می کنند.

جانوران گیاه خوار مانند کل، میش، آهو، گراز، خرگوش هم در دماوند یافت می شود. به جز حیوانات گراز و خرگوش که در دشت های کوهپایه ای کوه دماوند زندگی می کنند، دیگر جانوران فصل های گرم را در ارتفاعات سپری کرده و با سرد شدن هوا به مرور ارتفاع کم می کنند. این جانوران تا ۵۰۰۰ متری هم بالا می روند.

از پرندگان شکارچی همچون عقاب طلایی، جغد و خفاش را می توان نام برد. دیگر پرندگان این منطقه تیهو، کبک، سینه سیاه و طوطی دارکوب هستند.

تقریبا ۵ نوع مار، انواع عقرب، بزمجه، انواع خانواده موش ها و گورکن در این منطقه دیده می شود. زیادتر گزنده های این محدوده سم مهلکی ندارند؛ حتی نیش خطرناک ترین خزنده ها نیز تا چند ساعت پس از گزش قابل درمان است. در کوه دماوند، گزندگان در ارتفاعات بالاتر از ۴۰۰۰ متر، بسیار کم به چشم می خورند.

پوشش گیاهی

در ارتفاعات مختلف کوه دماوند، گیاهان فراوان و گوناگونی می روید که برخی از آن ها فقط در یک ارتفاع خاصی دیده می شود. گیاهان این منطقه که به اسم دماوند نامگذاری شده اند، عبارتند از: کلاه میرحسن دماوندی، کزل دماوندی، بومادران دماوندی، پیرگیاه دماوندی، ریش قوش دماوندی، فراموشم مکن دماوندی، زنگوله ای دماوندی، کتانی دماوندی و ماشک دماوندی.

برخی از انواع بته های خاردار دماوند، عبارتند از: کلاه میر حسن دماوندی، خارپشتی، گونه های هزار خار (مانند گون)، و بسیاری از انواع دیگر در دامنه های شرقی نیز در دماوند وجود دارد.

برخی دیگر از گونه های گیاهای دماون،د عبارتند از: کاج آلپ، اسپرس کوهی نیمه کروی، گون، یاسمن صخره ای، ازمکی کوهسری، پیربهار دنایی، شبدر شاه بلوطی، ترشک کوهسری، دغدغک البرزی، پلاخور بوته ای، گالش انگور، تیره گل، نسترن وحشی، قفقازی، رز گردآلود، گز، علف بره، چمن آراراتی، چمن گندمی آسیای مرکزی، جاروی علفی بامی، علف قرمز، جو چمنزار، ملیکای بی زبانک، علف صورتی، چاودار هراتی، شبه یولاف شکننده، ریش سنبل، خشخاش طناز، شکرتیغال و شکرتیغال مشهدی، چون جاشیر، سریش و در جاهای مرطوب زبان طلا، پیرسنبل، قدومه پرشاخه، جعفری فرنگی معطر، بادرنجبویه دنایی، خاکشیر تلخ کوتوله، گل بی مرگ طلایی، پنجه برگ نقره گون، آزاد بری، پنجه برگ همدانی، دنایی، سنبله ارغوانی و مینای پرکپه برگ نقره ای.

دامنه کوه دماوند در ارتفاع ۲۰۰۰ تا ۳۵۰۰ متری کاملا پوشیده از شقایق است. این شقایق منحصر به فرد در دنیا شناخته شده و با نام شقایق لار و رینه در کتاب های معتبر گیاه شناسی جهان به ثبت رسیده است. همچنین این منطقه از لحاظ مرتع و چراگاه بسیار غنی است؛ حتی در ارتفاعات بلند دماوند نیز (زیر چهار هزار متر) از این بابت فقر چندانی وجود ندارد.

آتشفشان

دماوند یک کوه آتشفشانی مطبق و نیمه فعال است که در دوران چهارم زمین شناسی موسوم به دوران هولوسین تشکیل شده و عمر آن با استفاده از روش کربن ۱۴ حداقل ۳۸۵۰۰ سال تخمین زده شده است. وجود چندین چشمه گوگردی و چشمه های آب گرم از شواهد نیمه فعال بودن این آتشفشان است. زیادترین و عمده ترین فعالیت آتشفشانی این کوه که باعث شکل گیری آن شده، در حدود ۱۰۰۰۰ سال قبل روی داده است. قطر دهانه این آتشفشان در حدود ۴۰۰ متر است که دریاچه ای از یخ آن را پوشانده است.

برخی اعتقاد دارند که دماوند آتشفشانی نیست. اما برخی دیگر معتقد هستند که آتشفشان دماوند، فعال است و خروج گاز و چشمه های آب گرم، علامت فعال بودن آن است. دکتر مهدی زارع از متخصصانی است که اعتقاد دارد دماوند یک کوه آتشفشانی فعال است.

دماوند در تاریخ

آشوریان این کوه را کان سنگ لاجورد می انگاشتند. در زمان تاخت و تاز آشوری ها به فلات ایران این کوه بخشی از حدود مادها شمرده می شد و در متن های آشوری هم بدان اشاره شده است. دیاکونوف، سنت گذاردن پیکر مردگان در کوه ها را آیین مغانی می انگارد که در دامنه دماوند می زیستند و آیین خود را به دیگر جاهای ایران پراکندند. در دامنه دماوند تعداد زیادی گور پیش از تاریخ وجود دارد. در سده هشتم میلادی در پای کوه دماوند دژی بوده است که موبدی زرتشتی به نام مس مغان و پیروانش در آن می زیستند و این دژ به فرمان المهدی خلیفه عباسی ویران   شده و مس مغان نیز کشته شد. در دوران سلطنت  پهلوی و در دوره های  مختلفی از تاریخ ایران از نقش کوه دماوند و خورشید در حال تابش از پشت آن به عنوان نماد ایران زمین بهره می بردند.

نام و ریشه شناسی

نام دماوند به دو صورت دماوند و دنباوند ثبت شده است. این کوه را با نام های کاملا متفاوت بیکنی و جبل لاجورد نیز معرفی کرده اند. در مورد دلیل نام گذاری دماوند در فرهنگ معین آمده است: دم (دمه، بخار) + آوند = دماوند؛ دارای دمه و دود و بخار (آتشفشان).

ناصرخسرو قبادیانی بلخی در اوایل سفرنامه خود در باب کوه دماوند آورده است:

لواسان در زبان پارسی میانه (پهلوی) به معنای تیغه کوهی است که محل طلوع خورشید است. قصیده دماوندیه ملک الشعرای بهار هم شهرت دارد.

دماوند در اساطیر و ادبیات

از دماوند در اساطیر ایران هم یاد شده است. در آثار ادبی فارسی نیز فراوان به این اسطوره و به طور کلی تر کوه دماوند اشاره شده است.

شهرت آن بیش از هر چیز در این است که فریدون از شخصیت های اساطیری ایران، ضحاک را در آنجا، در غاری به بند کشیده و ضحاک آنجا زندانی است تا آخرالزمان که بند بگسلد و کشتن خلق آغاز کند و سرانجام به دست گرشاسپ کشته شود. هنوز هم بعضی از ساکنین نزدیک این کوه باور دارند که ضحاک در دماوند زندانی است و اعتقاد دارند که بعضی صداهایی که از کوه شنیده می شود، ناله های او است. بنا به روایتی نبرد لشکر فریدون به سپاهسالاری کاوه با ضحاک در حوالی دماوند بوده است.

طبق تاریخ بلعمی محل زیست کیومرث، کوه دماوند است و گور فرزند وی هم آنجا قرار دارد. دماوند بار دیگر در پادشاهی منوچهر مطرح می شود؛ آرش کمانگیر از فراز آن تیری انداخت تا مرز میان ایران و توران را تعیین کند.

در اشعار کهن ایرانی معمولا نام دماوند در ارتباط با اسطوره به بند کشیده شدن ضحاک ظاهر می شود. فردوسی در شاهنامه در ابیاتی که داستان به بند کشیده شدن ضحاک توسط فریدون را تصویر می کند، چنین سروده است:

در اشعار و منظومه های شاعران دیگر از جمله قصیده ای از ناصرخسرو، منظومه ویس و رامین از فخرالدین اسعد گرگانی و قصیده ای از خاقانی تلمیح این اسطوره دیده می شود. قصیده دماوندیه دوم که در سال ۱۳۰۱ توسط ملک الشعرای بهار سروده شد، از شعرهای معروفی است که درباره دماوند سروده شده، چنین است:

میراث طبیعی ایران

قله دماوند در فرهنگ کشور ایران مظهر پایداری، استواری و یک نماد ملی است و به عنوان یک اثر ملی ثبت شده و به روش های گوناگون از آن به عنوان یک نماد ملی یاد می شود. کوه دماوند در سی ام تیرماه سال ۱۳۸۷ به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در قالب میراث طبیعی ایران در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.

ثبت قله دماوند به عنوان اثر طبیعی ملی

اثر طبیعی ملی قله دماوند با مساحتی بالغ بر ۲۹۵۰ هکتار در سال ۱۳۸۱ طی مصوبه شماره ۲۲۱ مورخ ۸۱٫۳٫۲۱ شورای عالی محیط زیست به مجموعه مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست پیوسته است. این اثر با ۳۹۷۶۱۱۳ تا ۳۹۸۲۱۵۰ عرض جغرافیایی و ۵۹۶۷۶۲ تا ۶۰۳۵۹۷ طول جغرافیایی در شمال شرق تهران و در استان مازندران واقع شدهاست. از گونه های مهم گیاهی آن می توان از بومادران، پیر گیاه دماوندی، اسپرس کوهی و گون نام برد. استفاده بیش از حد از ظرفیت قابل تحمل محیط و همچنین بهره برداری پوکه معدنی در اطراف این اثر طبیعی ملی، از مهم ترین عوامل تهدیدکننده در تخریب آن به شمار می آید.

روز ملی دماوند

روز ملی دماوند همزمان با تیرگان در مازندران با نام تیرماه سیزده شو در شب سیزدهم آبان ماه برگزار می شود. انجمن کوهنوردان ایران هر ساله این جشن را در روز سیزدهم تیر در دامنه های قله دماوند در شهر رینه لاریجان شهرستان آمل برگزار می کنند. این جشن به ثبت ملی نیز رسیده است.

روز ملی دماوند

روز ملی دماوند همزمان با تیرگان در مازندران با نام تیرماه سیزده شو در شب سیزدهم آبان ماه برگزار می شود. انجمن کوهنوردان ایران هر ساله این جشن را در روز سیزدهم تیر در دامنه های قله دماوند در «شهر رینه لاریجان شهرستان آمل» برگزار می کنند؛ این جشن به ثبت ملی نیز رسیده است. از موسیقی ملی دماوند نیز در روز جشن تیرگان در سال ۱۳۹۱ با صدای سالار عقیلی در بین ۹ هزار نفر رونمایی شد.

تصویر بر روی اسکناس

در صد سال گذشته تصویر کوه دماوند بارها روی یا پشت اسکناس های رسمی منتشره ایران به چاپ رسیده است.

کوه دماوند کجاست؟

مدعیان تاریخی صعود به دماوند در تاریخ

اولین کسی که ادعای صعود به دماوند را کرده ، ابودلف خزرجی است که در سفرنامه خود به صعودش اشاره کرده و شرحی از قله دماوند داده است. پس از وی قزوینی، مسعودی، ابن فقیه و نیز ناصر خسرو اشاراتی به موقعیت صعود دماوند داشته اند. در زمان های قدیم عده ای خود را به قلهٔ دماوند رسانیده بودند. ناصر خسرو در سفرنامه اش نوشته است:

اولین صعود موفقیت آمیز اروپاییان به قله دماوند در سال ۱۸۳۷ توسط تیلر تامسن صورت گرفته است. همچنین نخستین صعود مستند ایرانی به این قله، به سال ۱۸۵۷ باز می گردد که تیم سرهنگ محمدصادق خان قاجار آن را فتح کردند.

آسیب ها

مه مترین عوامل آسیب به دماوند عبارتند از:

• معدن کاوی

• جاده کشی

• چرای بیش از حد دام

• زباله

شهر دماوند

دماوند یکی از شهرهای استان تهران و مرکز شهرستان دماوند است. دماوند و اطراف آن به شماره ۵۶ در آثار ملی ایران در ۲۴ شهریور ۱۳۱۰ ثبت و همچنین به عنوان شهر نمونه گردشگری ایران نیز برگزیده شده است. این شهر از رشد و توسعه قصبه دماوند به وجود آمده است که به خط مستقیم در فاصله ۲۵ کیلومتری جنوب شرقی کوه دماوند و ۷۴ کیلومتری شرق شهر تهران قرار دارد.